• Қоғам
• 28 Ақпан, 2023

ГЕНДЕРЛІК САЯСАТ: БҰЛ ҚАЗАҚСТАНҒА ҚАЖЕТ ПЕ?

Эльдос Анель,

Әл-Фараби атындағы

Қазақ Ұлттық Университеті

Журналистика факультетінің

4 курс студенті

Гендерлік  саясат Қазақстан  Республикасының демократиялық, зайырлы дамуының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. Ол үш құжаттың негізінде жүзеге асырылады: Қазақстан Республикасындағы 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясы, сондай-ақ «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы», «Алдын алу және алдын алу туралы» заңдар.  Стратегияның әрбір бөлімі саясатта, экономикада, білім беруде, отбасында, денсаулық сақтауда және зорлық-зомбылықтың алдын алуда гендерлік теңдікке қол жеткізу үшін Біріккен Ұлттар Ұйымының Әйелдер қорының (ЮНИФЕМ) аймақтық бөлімімен бірлесіп әзірленген көрсеткіштерді қамтиды

Қазақстанда ұлттық ерекшеліктер мен халықаралық тәжірибеге негізделген гендерлік саясаттың өзіндік моделі қалыптасты. Әйелдің әлеуметтік кеңістігі айтарлықтай кеңейіп, қоғамдық санада жаңа мәртебелер мен бейнелерге ие болды: «әйел-бизнесмен», «әйел-саясаткер», «әйел-қоғам қайраткері». Әдемі жартысы барған сайын қоғамдық өмір аренасына белсенді түрде шығып, өзін қоғамдағы тәуелсіз күш ретінде жариялайды. Әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау мәселесінің еліміз үшін қаншалықты маңызды екенін мемлекет басшысы, Президент  жарлығымен Отбасы және әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссия құрылған және төрт негізгі бағыт бойынша көзқарасыпен бағалауға болады.  Бұл әйелдердің саяси және экономикалық ілгерілеуі, әйелдер мен олардың отбасыларының денсаулығын жақсарту, әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты жою. 1999 жылы Қазақстан үкіметі «Қазақстан Республикасындағы әйелдердің жағдайын жақсартудың ұлттық жоспарын» әзірледі. Қазақстан халқының саны 2014 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша 17187 мың адамды құрады. Оның ішінде ерлер – 48,3%, әйелдер – 51,7%. Әйелдер қызметтің барлық салаларына қатыса отырып, елдің жалпы ішкі өнімінің 40%-ын құрайды.

Қазіргі уақытта қазіргі қазақстандық қоғамда гендерлік қоғамдастықтың қалыптасуы жүзеге асты деп айта аламыз. Республиканың көптеген жоғары оқу орындарында гендерлік курстар енгізілді. Қазақстан Республикасындағы гендерлік зерттеулердің ауқымы айтарлықтай кең.     Гендер әлеуметтану, философия, саясаттану, психология, педагогика және филология және т.б. зерттеу нысанына айналды. «Гендертануды зерттеудің мақсаты тарихтағы және қазіргі замандағы әйелдердің әлеуметтік рөлін терең түсіну болды және болып қала береді. Қазіргі қоғамда гендерлік зерттеулермен белсендірек айналысу қажет, ол үшін гендерлік білім беру тұжырымдамасын әзірлеу қажет деп есептейміз, ол гендерлік білім берудің білім жүйесіндегі орнын ескере отырып, нақты орнын анықтайды. Еуразиялық экономикалық қоғамдастық елдері болып табылатын өтпелі қоғамдар үшін шынайы теориялық және практикалық маңызы бар».

Атақты қазақ философы Г.Соловьеваның қазіргі әлемнің ең маңызды екі әлеуметтік стратегиясы – тұрақты даму және гендерлік саясат бар деген пікірімен келісеміз. Бүгінде оларды біртұтас әлеуметтік-мәдени контексте түсіну керек.

Гендерлік теңдік пен жыныстар арасындағы ынтымақтастық, олардың келісімі мен өзара түсіністігі идеясы планетарлық мәнге ие болып, тұрақты дамудың шарты мен алғышарты болады. Әңгіме мыңдаған жылдар бойы екінші дәрежелі саналатын адамзат баласының сол жартысын толыққанды әлеуметтік-экономикалық саяси өмірге қосу мүмкіндігі туралы болып отыр. Демократияға және азаматтық өмір формаларының дамуына ұмтылған қазіргі әлем мұндай жағдайға енді төзе алмайды. Мыңжылдықтың күн тәртібінде тең құқықтар мен мүмкіндіктер идеологиясына негізделген гендерлік құрылымдарды түбегейлі қайта құру, планетаның әйел тұрғындарының пайдаланылмаған орасан зор әлеуетін тұрақты дамыту процестеріне тарту тұр. Әйелдер қоғамдық өмірден және шешім қабылдаудан шеттетілген қоғамдарды демократиялық деп санауға болмайды. Демократия ұғымы саяси шешімдерді әйелдер де, ер адамдар да екі жыныстың пікірі мен мүдделерін ескере отырып қабылдағанда нақты және серпінді мәнге ие болады. Шынында да, азаматтардың жартысынан көбіне ашық және жасырын кемсітушілік орын алса, қоғамдық құрылымды «демократия» деп санауға бола ма? Демократия гендерлік ерекшеліктерді білуі және сезінуі керек, әйелдер мен ерлер арасында шешім қабылдау билігін тең бөлу демократияны нығайтады және байытады. Халықаралық қауымдастық гендерлік перспективаны «баршаға арналған демократияның» қалыптасуымен ғана байланыстырып қоймайды, сонымен бірге проблеманы жаһандық контекстке жатқызады.

Демек, гендерлік мәселе жаһандық сипатқа ие және даму контекстімен байланысты, өйткені гендерлік сәйкессіздіктер адамзаттың жартысының құқықтары мен мүмкіндіктеріне нұқсан келтіріп, бүкіл адамзат нәсілінің тұрақты және тұтас дамуына кедергі жасайды. Саясаткерлер көбінесе гендерлік мәселелерді тек әйелдерге қатысты қарастырғанымен, қазір жеткілікті дәлелдер гендерлік мәселенің кеңірек екенін, оның даму мәселесі екенін көрсетеді.

Гендерлік теңгерімсіздік екі жыныстың тәжірибесін ескеретін толыққанды әлеуметтік қызмет түрлерінің қалыптасуына кедергі келтіреді, сондықтан әйелдердің саяси өмірге қатысуының шектелуі, әйелдердің кез келген деңгейде биліктен шеттетілуі мемлекеттің тиімділігін шектейді. Өйткені, әйелдер саясатқа әртүрлі критерийлер жиынтығын әкеле алады, саяси диалогта жаңа перспективалар ашады, дәстүрлі басқару стилін өзара кеңірек түсіністік, әрекеттерді үйлестіру және гуманистік нұсқаулар тұрғысынан өзгертуге қабілетті. Және, ақырында, ең маңыздысы, әйел ана ретінде болашақ ұрпақты қалыптастырады – оның білімі, әлеуметтік жағдайы және денсаулығы жақын болашақта адамзаттың қандай болатынын анықтайды.

Көпмәдениетті қоғамдағы жынысты зерттеу өте өзекті және перспективалы болып көрінеді. Өйткені екі немесе одан да көп ұлт өкілдері тұратын қоғам көпмәдениетті болып саналады, ал Қазақстан Республикасы 100-ден астам халықтар мен ұлыстардың өкілдері тұратын көпұлтты мемлекет. Тарихқа көз жүгіртсек, Қазақстан жаһандық мәдени үдеріске араласты. Қазақстанның географиялық орналасуы елдің мәдени алмасуы мен этникалық құрамына әсер етпей қоймады.

Қазақстан гендерлік білім беру саясатына үлкен мән береді. Қазақстан Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап гендерлік мәселелерді мемлекеттік саясаттың маңызды құрамдас бөлігі ретінде енгізді және жыл сайын әлеуметтік-экономикалық құрылым мен демократиялық институттардың жетілдірілуіне байланысты гендерлік мәселелер өзекті әрі маңызды бола түсуде.  Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия құрылды. Бұл өте маңызды қадам болды, бұл гендерлік мәселелер ойластырылған, тұжырымдамалық негізде, әлеуметтік дәлелденген тиімді тетіктердің көмегімен шешілетінін білдірді. Комиссия әйелдерді экономикалық және саяси ілгерілету, ерлер мен әйелдердің репродуктивті денсаулығын қорғау, әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықпен күрес, гендерлік білім беру шараларын қамтитын Ұлттық іс-қимыл жоспарын әзірледі. Бірінші кезекте қажетті құқықтық-нормативтік база жасалды. Қазақстан адам құқықтары жөніндегі негізгі халықаралық құжаттарға, оның ішінде ережелері ұлттық заңнаманың құрамдас бөлігіне айналған «Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенцияға» қол қойды.

Дәстүрлі түрде Қазақстан Республика-сындағы гендерлік  зерттеу  объектісі қазақтар мен орыстардың ұлттық-мәдени ерекшеліктері болды. Дегенмен, тәжірибе көрсеткендей, басқа ұлт өкілдерінің ұлттық-мәдени ерекшеліктерін талдау өте қызықты.

Соңғы онжылдықта антропоцентризм көптеген лингвистикалық зерттеулердің негізі болды. Тіл біліміндегі антропоцентристік принцип – ғылымды ізгілендірудің жаһандық процесінің ерекше көрінісі. Зерттеу объектісі – тілдегі адам факторы. Тіл біліміндегі белгілі бір сұрақтар «антропоцентризм», «антропоцентрлік принцип» ұғымдары арқылы шешіледі. Ең алдымен лингвист ғалымдардың зерттеулерінде когнитивтік көзқарастың пайда болғанын атап өту керек.

Тіл біліміндегі қазіргі гендерлік зерттеулер үш проблемалық блокқа бағытталған: ерлер мен әйелдер тілдерінің әлеуметтік табиғаты, ерлер мен әйелдердің сөйлеу әрекетінің ерекшеліктері, гендерлік аспектідегі концепцияларды зерттеу. Ең алдымен, еркек пен әйел ұғымдары әртүрлі мәдениеттер мен тілдерде берілгендіктен сипатталады. Бұл ретте зерттеу нысаны негізінен таңбаланған, нормадан өзгеше, эталоны еркек болып табылатын әйел ұғымы болып табылады.

Гендерлік фактордың тіл және сөйлеу бірліктеріндегі көрінісін зерттейтін гендерлік лингвистиканың қалыптасуы қоғамның әр түрлі аспектілерінде жеткілікті түрде көрінетін жыныстар арасындағы айырмашылықтардың  жүзеге асатынын түсінудің логикалық нәтижесі болды. Айта кету керек, егер бастапқыда гендерлік лингвистиканың зерттеу объектісі негізінен әртүрлі жыныс өкілдерінің тірі сөйлеуін талдау аспектісінде жынысты көрсету проблемасы болса, онда бұл кезеңде оның мүдделеріне байланысты әртүрлі мәселелер кіреді.

Гендер адамның өзін-өзі идентификация-лауының маңызды параметрлерінің бірі бола отырып, жеке тұлғалардың тілдік санасында алынған ақпаратты қабылдау және өңдеу процестеріне әсер ететіні сөзсіз.

Гендер күрделі және көп қырлы сала бола отырып, Қазақстанда белгілі бір орынды иеленетінімен келіспеу қиын. Гендерлік этникалық аспектіге арналған еңбектер, гендерлік лингвистиканы философия, психология, әлеуметтік лингвистика, мәдениеттану, этнография, этикет және т.т.

 Мәселен, біз үшін әртүрлі ұлт өкілдерінің арасында ерлер мен әйелдердің коммуникативті мінез-құлқына тыйым салу дәрежесі өзекті болып көрінеді. Гендерлік стереотиптердің көрінісі, балалардың әлеуметтену кезеңдері, вербальды және бейвербалды сөйлеу ерекшеліктері, Қазақстан Республикасында тұратын әртүрлі халықтар мен этностар өкілдерінің дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарында көрінетін гендерлік ерекшеліктер.

Адамның маңыздылығы мен бірегейлігін тану антропологиялық принциптің кеңінен енгізілуіне байланысты ғылымдағы басымдықтардың өзгеруіне әкелді (көлемді құбылыстарды зерттеуден жеке көріністер мен арнайы нұсқаларға дейін). Осылайша, көпмәдениетті қоғамдағы мінез-құлық, тіл, тәрбие, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда көрінетін белгілі бір ұлт өкілдерінің арасындағы гендерлік белгілердің әртүрлілігін зерттеу үрдісі бар.