• Айтарым бар...
• 17 Желтоқсан, 2022

ҚАРА ЖОРҒА – ҚАЗАҚ БИІ

Жәди Шәкенұлы,
жазушы-тарихшы,
Қазақстан Жазушылар одағының
және Еуразия Жазушылар одағының мүшесі

Жақыннан бері әлеуметтік желіде «қара жорға – қазақ биі емес» деген лақпа дақпырт тарап жүр. Айтушының пәтуәсі бойынша: «моңғол биіне ұқсайды екен», «орыс-ағылшын ғалымдары ол туралы ештеңе айтпапты». Тіпті «бидің үлгі, құрылымы да қазаққа келмейді екен».

Қазір әлеуметтік желі деген пәле әумесер ойларға жақсы алаң болды. Біреу алаңға тас лақтырады, біреу тезек лақтырады. Шамасы, әркім өзінде барын базарлайды. Жақсы ойдың інжуі де, іріңі де іштен шығады. Ми-жүйке арқылы бұйрық алатын ет жүрек өзінде бар әмірді орындамауға дәрменсіз. Ол періште сыбыры ма, әлде малғұн ойдың түртпегі ме, оны айырмайтындар көп. Сөйтіп, ауызға не келсе соны күйсейді. Жәй ғана күйсеп қоймайды, сасық демі барша тірлік ортақ тыныс алатын таза ауаны былғайды, тезегі жандылар жүретін ізгі жолдарға шашырайды. Былғау оңай, былғану оңай, тазару, тазарту қиын. Сондықтан да қазақ: «жақсылық ағаш басында, жамандық аяқ астында» дегенді нақыл еткен.

Қош, сөйтіп, сөзімізге тұздық болып отырған «Қара жорғаға» қайрылайық.

Ең әуелі тарихымыздың тамыры тым тереңде екенін білуіміз керек.

Комунизим, социализим сынды елестерді қуған соңғы ғасырлар мәдениет белгілермізді үш әліпби негізінде қарастырды: араб, латын және кирилл. Оған қажетті ғылымдық айғақты орыс, ағылшындардан ғана іздедік. Сөйтіп, тұман арасында есейген тұлдыр ойлылар, электр тоғы арқылы өмірге келген балапандар көбейді. Жәй көбейген жоқ, өсті, «өркендеді», өз пәлсапасын шындыққа балады.

Алайда озық ойлы адамзат мәдениеті өз арнасын табудан алшақтамады. Тастар сөйледі, табыттар «бас көтерді», тарих өз баянына көше бастады. Түркі халықтарының жазба мәдеиет тарихы ерте замандардан бастау алатындығы айқындалды. Біз білмейтін жұмбақ дүние тілге келді. Бір емес, бірнеше әліпбилер шекесі көрінді. Соның ішінде көне түріктер өздерінің төлтума жазуын «түрік бітік» деп атады.  Көне түрік бітігі бүгінгі түрік тектес этностардың байырғы рухани мәдениетінің куәсі әрі ортақ мирасының бірі еді. Сол тілмен, жазумен ел басқарудың ережесін жасап, оны өздерінің әкімшілік, дипломатиялық, рухани, діни қажеттіліктері үшін пайдаланғаны, өзіндік ой-өрісі, әлемі, мәдениеті болғаны, сол арқылы жалпақ жұртқа жарлық жүргізгені мағлұм болды.

Адамзаттың алғашқы басып өткен жолдарындай біздің бабаларымыз да өзіне беймәлім әлемді қасиетті, киелі санау ұғымынан ажырай алмады. Ежелгі адамдардың діни көзқарастары мен сенімдері табиғат пен ата-баба аруағына табыну, тылсым әлеммен байланысу сынды сан түрде бейнеленді. Орхон-Енисей ескерткіштерінде жазылған көне түркілердің дүниетанымдық ұғымы бойынша, «Алдымен жоғарыда көк аспан, төменде қара жер, олардың ортасында түркілер пайда болды». Түркілер Тәңіріні бәрінен биік қойды, тәңірлік сана үстемдік алды. Қазір де бізде сарқыншағы бар.

Сондай діни ғұрыптық белгілердің бізге жеткен көрнекті үлгісі – бақсылық дәстүр. Түркі-моңғол халықтарының рухани тарихында маңызды орын алатын бақсылық дәстүрдің тамыры терең, тарихы ұзақ.

Бақсылық дәстүрдің қалыптасу кезеңіне байланысты Ә.Х.Марғұлан тастағы суреттерді зерттеу барысында: «Орталық Қазақстандағы бір гравюра ерекше қызықты. Онда култтік сцена – құрбандыққа шалынар жылқылардың алдында ритуальді би билеп жүрген бақсы, аспан құдайларының бейнелері және билеп жүрген адамдар салынған. Бұл көрініс Орталық Қазақстан өңірінде бақсылық дәстүрдің ежелгі дәуірлерден бері келе жатқанын көрсетеді және тастағы бұл суреттер мәдениетіміздің ең құнды мұраларының біріне жатады» деген еді.

Қазақ халқының дәстүрлі даму барысы, рухани өзектестігі сонау ғасырлардан бастау алып, мәдени және рухани жақтан ғұрыптық салттар бірізділікпен жалғасты.

Қытайлық қазақ ғалымы Ясын Құмарұлы өз еңбектерінде шаман бақсыларының басына үкі тағып, денелеріне түрлі шашақты киімдер киіп, биге басқан көріністері Азияның терістігіндегі жартас суреттерінде көп жолығатындығын, бұл суреттердің бүгінгі Қазақстанның аумағынан да табылатындығын  жазған еді. Ғалымның пайымынша, Баянжүрек жартас суреттері мен Шынжаңның Бардақұл жартас суреттеріндегі осындай шамандық бейнелер осыдан 3500 жылдың (б.з.б. 2000-1500 ж) арғы жағындағы туынды деп бағаланған. Осындай жартас суреттерінде бейнеленген бақсы образдары тек бақсылық киім киіп, жын шақырумен ғана тынбастан, олар дабылын соғып немесе басқа күй аспаптарын шертіп, би билеп тұрғанымен ерекшеленеді. Міне, бұдан біздің ата-бабаларымыздың ән-күйінің, әдебиеті мен би тарихының сонау алыста жатқандығын ұғамыз.

Жартастағы билеп тұрған адам бейнесі хақында қытай ғалымы Су Бихай да өз еңбектерінде ауызға алады. Шынжаңның Құтыби ауданындағы Қызылқысаңдағы би билеп тұрған адам суреттері  хақында тоқталады.

Зерттеушілер қытай аумағындағы Алтай қаласындағы жартас суреттері ішінде Долатыдағы жартас суреттерінің біршама көрнекті екенін, онда – төрт түлік малдың, бұғы, арба және адамдардың аң аулаған, мал баққан, би билеген көріністері мен түрлі таңба белгілері түсірілгенін тілге тиек етеді .

Жартастық айғақтар бірер ғасыр емес, түркі даласындағы бірнеше мыңжылдықтардың шежіресі.

Бабалар ізі қалған бағзы мекендегі өнер іздерінің бүгінге тамтұмдап жеткен  жарқын мысалын Қара жорға биінен қарастыруға болады. Тарихи тамырластық, сабақтастық тұрғысынан қарағанда оның ұқсастық элементтерінің бір емес, бірнеше ұлтта көрініс табуы да қуанарлық жағдай. Айғақ бойынша айтқанда, түбірі бір түркі халықтарына ортақ мұраның туысқан ұлттарда қазірге дейін сақталып келе жатқанына мысал көп.

Моңғолдар туралы айтқанда, бізді алшақтатқаны, ең басытысы – діндік, тілдік айырма ғана. Көшпенділер табиғатына тән көп дүниеміз қазірге дейін ұқсастығын сақтап келеді.

Тарихшы ғалымдардың қай-қайсысы болмасын, түркі-моңғол, моңғол-түркі ұғымдарын бір-бірінен байланыссыз қарай алмайды. «Шыңғыс құрған мемлекет құрамына моңғол-түркінің әр түрлі тайпалары кіргенімен, өзара даму деңгейі бір, тілі ортақ болды. Мемлекеттің мәдени тұғыры мен әлеуметтік құрылымы Көне Түрік қағанаттарының мұрасын толық қабылдады» .

Моңғол-түркі дәуірінің алды-артындағы жер аты, кісі аты, киіз үй, мал атаулары бәрі де ортақ түркі тілінен сол қалпын бұзбай кейінгіге қалған. «Моңғол адамдарының есімі ретінде кездесетін «Тұғырыл», «Білге», «Алтын» сияқты жекелеген көне тарихи сөздердің моңғол тіліне енуі ерте заманда орын алып, қатысты дәуірде бұл терминдер түркі және моңғол тілдерінің ортақ сөз қорында сақталып келген» .

Шәкерім Құдайбердіұлы «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты еңбегінде қалмақтарды түрік нәсілді – «біздің қазақпен жақын тұқымдас ел» дей келіп: «Оның (қалмақтың – ред.) рулары – арғын, найман, қыпшақ, керейт, меркіт, кан, мондус, ара, тотош, шапты, тоншон, алмат, кебек, қоду, пайлағас, айттас, құртты, сақал, телес, айдақ, қырғыз, союн, моңғол, сарт. Тілдері ескі түрікше, бірақ моңғолға көп қарағандықтан мағол тілі қосылған»   дейді.

Бір қара жорға биі ғана емес, бізге ортақ мұралар өте көп. Тіпті санап тауысу да мүмкін емес. «Қара жорға» биі соның біреуі ғана болса, екіншісі, көк бөрі ұғымы. Түркілер де, моңғолдар да өзінің шығу тарихын көк бөрі ұғымымымен байланыстырады. Атап айтқанда, бір ғана аңыздан бастау алады.

Бөріге табыну ең алдымен скиф-сақтарда пайда болды. Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал маңын мекендеген сақ тайпалары бөрі тотемінің құрметіне қатысушылары қасқыр бетпердемен, қасқыр терісін киген ат ойында тойлар.ұйымдастырған .

Бұл дәстүр түркі-моңғол тайпаларында біздің заманымызға дейін сақталған. Қазақтарда, түрікмендерде, қырғыздарда бұл ойын көк бөрі (көкпар) атымен сақталған, қазақтарда бұл ойынның бір түрі қыз бөрі деп аталады. Бұл – көне сақтардың қасқыр бетпердемен, қасқыр терісімен ойнау дәстүрінің түрленуі .

1980 жылдардан басталған Шынжаң жеріндегі халық мұраларын қайтадан жинауға байланысты, халық ішіндегі билер де көптеп жиналды. Соның ішінде қазақ халқының өзіне ғана тән: «Аю биі», «Қара жорға биі», «Ортеке биі» (қуыршақ биі), «Көк түйме биі», «Шешеке биі», «Аққу биі»секілді төл билеріміз қағазға түскен еді.

Бидің шығу тарихына зер салғанда, қытай жазбаларында мынадай деректер кездеседі. «Қытайдың Таң дәуіріндегі «Шынжаң билері» деген кітаптың 2-том, 310-бетінде: «Таң хандығы дәуірінде «Жылқы биі, тост күйі» атты музыка болған. Хан, Таң патшалығы кезінде Орта Қытайға батыс өңірлерден  көптеген жылқы кіргізіледі. Осыған байланысты Таң дәуірінде Шынжаңда «жылқы биі» көп таралды, – деп жазылған». Сол кітапта тағы да: «Таң патшалығының жаңа тарихы» деген кітаптың шығыс тармағынан үзінді келтіре келіп: «ол кездегі музыка аспаптарынан сыбызғы, барабан, көп түтікті сыбызғы, били, табақты қоңырау болса, билерден «Жылан», «Арыстан», «Жылқы», «Арқан» билері бар еді. Осыдан барып, қырғыздар арасында «Жылқы биі» таралған. Қазір Шынжаңның жер жерінде «Жылқы биі» кеңінен ойналып жүр. Мәселен, Іле, Алтайды мекендеген қазақтар мен Тасқорғанды мекендеген тәжік, Атұшты мекендеген қырғыздар арасында «Жылқы биі» таралған. Қазақ халқына жаппай таныс «Қара жорға» биі осы жылқы биінің дамыған, басқа нұсқа» деген межелер бар. «Қара жорға» биі басқа ұлттарда бар болғанымен олардың биленуі қазақ биінен ішінара ұқсамастықтарымен ғана өзгешеленеді.

Қазақ биін зерттеуші қытай битанушысы Уаң Жиячың «Қазақ би өнерінің келу қайнары және  басты  ерекшелігі»  атты мақаласында «Қара жорға» биі туралы ойларын былай жеткізеді: «Көшпенді шаруашылықпен шұғылданған қазақ ұлты үшін ат олардың қанаты. Мейлі мал баққанда, көшкенде, жүргенде, соғыста болсын аттан айырыла алмайды. Олар жылқы киесі «Қамбар ата» деп, бір мезет жылқыны төтем тұтқан. Қазір Алтай аймағының Қаба ауданында «Шұбарайғыр» деген ру бар. Қазақтың халық биі «Қара жорға» Еуропа, азиядағы қазақтар шоғырлы қоныстанған аумақтарға кеңінен таралған. Қазақ халқының биінде көшпенділер тұрмысының әр түрлі ерекшеліктері сіңіріліп, ой-сезімі, қуанышы мен қайғысы бейнеленген».

Қазақ биін зерттеуші Уаң Жиячың өзі куә болған бақсылар биі туралы айта келіп: «...Алтай аймағы Көктоғай ауданының Таңбалытас деген жерінде қызыл тастан ойылып сызылған топтық би схемасы бар. Бірінші топ суретте: бес адам қатарымен тізілген. Сол жақтағы бірінші адам басына үш тал қауырсын, үшінші адам екі тал қауырсын, соңғы біреуі қысқа үш тал қауырсын таққан. Бес адамның иықтары бір сызықтың бойында болып, аяқтары ашылған. Екінші топ суретте: бес адам дөңгеленіп орналасқан болып, ішіндегі бірінші тұрғаны басына екі қауырсын тағып, аяғын айқастырып, білегін 45° түсірген. Бұл суретте ертедегі шаман дініне сенгендердің топтасып билеп мінәжәт еткенін көруге болады», – дейді.

1951 жылы қазанда Қытайдың орталығы Пекин қаласында қазақ бишісі Меңжамалдың биін тамашалаған Қытай төрағасы Мау Зыдұң қатты тебіреніп, жанында отырған ақын Лю Иаузыға уаншиша ырғағымен өлең жазуды тапсырады. Әрі өзі де ерекше әсерленіп жыр жазады . Демек, «бес мың жылдық мәдениет тарихымыз бар» деп қарайтын бір миллиард қытай халқының төрағасы Мау Зыдұңды орнынан тұрғызып, жыр жазғызған қазақ биінің құдіреті.

Шынжаңнан шыққан Қымбат Айдарқызы, Анар Сүйінбайқызы, Нағима Тайырқызы сияқты әйгілі бишілердің қай-қайсысы да «Қара жорға»-дан қара жаяу болған жоқ. Тәуелсіздіктен кейін отанына оралған қандастардан – Арыстан Тосынұлы, Жамали Диханұлы, т.б. осы биді отандық өнерге сіңіруге өз үлестерін қосты.

Демек, «Қара жорға» биінің туу, даму барысы арғы кезеңдерден бастау алады. Бидің аты да өзі айтып тұрғандай – көшпенді түркілер өмірінің қанаты да, санаты да болған жылқы түлігімен байланысты екені анық.

Би қимылы әуелі ат үстінде, одан соң еппен секіріп түскен жігіттің көңіл толқыны арқылы бейнеленеді. Былайша қарағанда, аңнан олжалы оралған немесе жауын жайратып келген жас жігіт киіз үйдің сыртынан дауыс беріп, сағынған жарын шақырады. Әуелі қара арғымағын, жорғасын тайпалтып ат үстінде, соңында жерге түсіп билейді. Үйден шыққан жары да қуанышты биге қосылады. Би әркететінде қыз бен жігіттің бетпе-бет келіп билейтін тұстары сағынышты көңіл күй мен терең махабатты, бір-біріне шөлі қанбай қараған іңкәрлікті бейнелесе, бір-біріне жауырынын шалқалай жақындатып (кейде тиістіріп), оң-сол иықтарынан жарына бұрыла қараған сәттері тіпті де ғажап. Жауынгер ұлдың шексіз махаббаты мен нәзік жүрегі, бірін-бірі аңсаған екі жастың ғашықтық сезімдері бәр-бәрі сиып тұр. Бидің ендігі бір кезегінде жігіт тізерлей отыра қалып, денесін оңға, солға толғайды. Тізесін бүккен күйі шалқалап жатып биді жалғастырады. Дәл осы сәтте жігіттің жас қалыңдығы немесе жары оның алдына келіп билейді. Жігіт оны аспандағы айға балап, күн салып қараған бейне танытады. Қыз болса гүлді айналған көбелек бейнесіне еніп, жігітті айнала билейді.

Мұнда жас батырдың ерлігі мен ептілігі, екі жастың махабаты, дала көшпенділеріне тән ұлттық бояу бәрі-бәрі менмұндалап тұр. Бидің ендігі бір ерекшелігі – жорға жүрісті жеңіл ритімді болып келетіндігі. Былайша айтқанда, қара арғымақ жорғасын жорғалатып келген жігіт өзі де жорғалаған қимылмен биге басады. Жорғаның бір сыны – буындар жүрісіне ерекше ырық бермей, барынша майда, жұмсақ, иілгіштік бейнемен әрекеттену болса, би құрылымында бишіге де сондай талаптар қойылады. Былайша айтқанда, төбесіне қойылған кеседегі қымызды төгіп алмайтындай ептілікпен, шебер билеу керек.

Бидің осыншама мол құдіретін сезіне алмау немесе түсінбеу көрсоқырлық қана. Ұлттың қанымен келетін көп қасиет бар десек, қара жорға биленгенде кез келген қазақтың делебесі қозады. Өзінің түп төркініне жақын екенін айтпай-ақ сезінеді. Ал бойында қан мен намысы жоқ адамға «өгіздің құлағына домбыра шерткенмен» бірдей.

Біздің жоғарыдағы би құрлымы туралы баянымыз қытай қазақтары арқылы жалпыласқан, қазіргі «Қара жорғаны» меңзейді. Мүмкін арғы жағында «Күн құдайы» немесе «Аспан тәңірі» алдында билеген жартас суреттеріндегі ескілікті елес, тайпалық тарих жатқан шығар. Қалайда көнеден жеткен халықтық биі екенін де еш шүбә жоқ.   

Біз түркі даласын ақтарып, қаншама қазынамызға жолықтық. Әлі де болса түгендеу үстіндеміз. Ұлтқа керекті құндылықтар бұдан кейін де жинала береді. Бар дүниені бар деп бағамдап қана қалмастан, ескі жұрттағы қоламтаны көсесек, талай асылымызды табамыз. Сол үшін де барымызды бағамдап, жоғымызды түгендеп, «қой асығы демей-ақ» қолға түссе сақа көреміз. Жоқтың табылғанына, жыртықтың жамалғанына қуанамыз. Ғасырлар қатпарынан тауып алған «Қара жорғаны» өзіміздікі емес деп сыртқа тепсек, ол тексіздік нысайы. Баба көзін, бала болшағын сыйласақ, ұлт құндылықтарын ұлықтай білуіміз керек.

Талассыз шындық – «Қара жорға» түркілік кезеңді басып бізге жеткен төлшең өнердің төл мұрасы. Қаны қайнаған, бояуы жайнаған нағыз қазақ биі!