• Білім-ғылым
• 30 Желтоқсан, 2020

ҒЫЛЫМ ҒАЖАЙЫБЫН ҒАЛЫМ АШАДЫ

Дина Имамбаева

Егер бірнеше жүз жыл артқа шегінсек, бүгінде біз қарапайым нәрселер деп санайтынның бәрі ғажайып болып көрінер еді. Мысалы, қашықтан сөйлесу, аспанда ұшу, үлкен көлемді ақпаратты өңдеу, бүкіл әлемді алақандай телефоннан тамашалау, тағысын-тағы. Шынында да, орта ғасыр адамы үшін бұл нағыз сиқырға ұқсайтын. Ал бүгінгі бізге ғажайып болып көрінетін нәрсе болашақтағы адамдарға үйреншікті жайтқа айналады. Бәлкім, дәл қазір әлемнің бір түкпіріндегі зертханада ХХІ ғасыр адамының өміріне төңкеріс енгізетін бір зерттеу жүргізіліп жатқан болар.

Адамзат қоғамы бүгінгі даму деңгейіне ең алдымен дүниені тануға құштарлығының арқасында жетті. Қоршаған ортаны, айналаны тануға талпыныс – жаратылыстың сыры мен құпиясын игеруге қызығушылықтың арқасында ғылым пайда болды. Ғылым адамзатқа әлем құрылымының маңызды қағидаларын түсіндіріп беруге тырысты және тырысып келеді. Ғылымның көмегімен адамдардың тұрмысы мен өмірі өзгеріп, барған сайын жақсара берді.
Айналамызға зер салсақ, қолданыстағы заттардың барлығы – ғылым жетістігі. Қиял-ғажайып ертегілердегі ұшатын кілем, сиқырлы айна, Саққұлақ пен Желаяқ, – бәрі шындыққа айналды емес пе. Ежелгі алхимиктердің арманы да ғылымның арқасында баршаның игілігі болып отыр. Бірақ бұның ешқайсысы оңайлықпен келген жоқ. Ғылым көпшілікке қызмет ету үшін қиын да ауыр жолдан өтті. Бұл сала кезінде тек арнайы мекемелердің құзырында болған. Мәселен, рентген детекторлары бастапқыда әскери өнеркәсіпте (шпиондардың қызметін бақылау, ядролық қаруды сынақтан өткізу) пайдаланылған. Бұл технология өте құпия сақталған. Ал қазір рентген құралы кеңінен қолданыста. Магниттер технологиясы да құпия болудан қалып, медицинадағы МРТ аппаратының негізгі тетігіне айналды. Бір қызығы, қазір кез келген кеңседе, мекемеде, әр үйде қолданылып жүрген «Wі-Fі» технологиясына жұмсалған қаржы көпке дейін нәтиже бермеген екен. Бірде сонау Австралиядағы радиоастрономия зертханасының инженері Джон О’Салливан «қарақұрдымды» құлшына зерттеп жүріп, радиотелескопты жетілдіру үшін радиодабыл алгоритмін жаңартады. Міне, осы жаңалық қазір бәрімізге таныс «Wі-Fі» технологиясын жасауда басты негіз болған. Сөйтіп атақты ІТ-компаниялардың мықты инженерлері басын қатырып таба алмай жүрген жаңалықты басқа саланың адамы ашқан. Ғылымға құлшыныстың осындай қызықтары бар.
Ғылыми зерттеулердің дамуына әрбір дәуір өзінше әсер етеді. Мысалы, 1980 жылдары әлемде алғашқы сымсыз технологиялар пайда болды, мұның келешегі зор екенін бірден түсініп, жедел іс-әрекет еткен «Аpple» компаниясы қазір ІТ-өнеркәсіптің көшбасшысы болып отыр. Оның ең озық гаджеттеріне бүгінде елдің бәрі құмар. Электроникамен қатар медицина, энергетика, генетика тәрізді ғылымдар қарыштап дамып жатыр. Медицинада жазылмайтын аурулардың емін іздеуге, вирустан қорғануға, энергетика саласында балама энергия көздерін іздестіруге орасан зор күш пен қаражат жұмсалуда. Демек, ғалымдар өзіне дейін ешкім шешімін таппаған міндеттерді шешуі тиіс, тіпті оның шешімінің бар екеніне еш кепілдік болмауы мүмкін. Үнемі орасан зор ақпаратпен жұмыс істеу адамның ақыл-ойын шыңдайды, мұны сындарлы, аналитикалық ойлау дейді. Дәл осы қасиет қандай қиын жұмбақтың да шешімін табуға көмектеседі. Ғалымдардың айтуынша, адам миының белсенділігін жоғары ұстау үшін үнемі жаттықтыру, жұмыс істеу керек. Жаңа дүниені зерттегенде, күрделі мәселені шешетін кезде мида нейрондар қызметі күшейіп, кез келген ауқымды ақпаратты барынша терең игеруге, қабылдауға әсер етеді. Яғни, ми жұмысымен айналысатын адам білімді ғана емес, ақылды да.
Қазақ «Елу жылда ел жаңа, жүз жылда қазан» депті. Өткен ғасырларда ғылым жаңалықтары жүздеген жылда бір өзгеріс енгізсе, қазір дүниені таңғалдыратын төңкеріске тең жаңалықтар жыл сайын өмірге еніп жатыр. Мәселен, ХХ ғасырдың аяғында біз электронды поштамен хат жіберуге, мобильді телефон арқылы басқа құрлықтағы адаммен сөйлесуге, адамның ішкі органдарын көзбен көргендей қарауға болады десе сенбес едік. Ал бүгін бұл әдеттегі жайт саналады.
Иә, ғылым – адамзат қоғамының ғаламат қозғалтқыш күші. Ол біздің өмірімізді ұзартуға, денсаулығымызды нығайтуға көмектеседі, тұрмыс-тіршілігімізді жеңілдетеді. Ғылым әрбір күнімізді қызықты өткізуге, оған мән-мағына дарытуға, шығармашылықпен айналысуға мүмкіндік береді, ақыл-ойымызды ұштайды. Ғылымның көмегімен адам Ғаламның жұмбағын шешуге ұмтылады, ол өзі де сол ұлы жаратылыстың бір бөлшегі. Дегенмен, әр нәрсенің пайдасы мен зияны қатар жүреді емес пе. Жасырары жоқ, қауіпті қаруды ойлап тауып, табиғатты бүлдіретін де адам, адам қолымен жасалған техника жетістіктері. Сол себепті ғалымдардың қай салада болсын адамгершілікті басты орынға қоюы адамзаттың болашағы үшін маңызды. Ұлы ұстаз әл-Фарабидің «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деген ескертуі ғылымның да басты гуманистік қағидасы болса игі.