• Айтарым бар...
• 19 Наурыз, 2019

Төтенше жағдай кезінде халықты психологиялық тұрғыда қалай дайындаймыз?

Жыл сайын әлемде апаттар, табиғи апаттар көптеп болуда, осындай жағдайларда кадр қызметтерінің жұмыс істеуде психологиялық дайындығы болуы қажет, бұл орайда төтенше жағдайлар қызметінің тиімділігі, сонымен қатар, психологиялық жай-күйiнің әсері де, өз психологиялық салдар ұзақтығына да байланысты болып табылады. Төтенше жағдай, апат төңірегінде қалыпты қал ахуал, оның басты көрсеткіші бүлдіру процесінің жиілігі болып табылады. Бұл процестерді қалпына келтіру үшін қосымша күшпен қаражатты тарту және айрықша шешім қабылдауды талап етеді. Дегенмен, төтенше жағдайдың ең басында бірінші кезекте адамдық фактор тұрады. Төтенше жағдайға тап болған адам біреулері денсаулықтарын жоғалтса, екіншілері ауыр жарақат пен жазылмас дертке ұшыраса, үшіншілері өмірмен қоштасады. Төтенше жағдайларды жою кезінде техногендік, табиғи және психологиялық факторлардың адамға зиянды әсер етуі нәтижесінде денсаулығының бұзылуына; жаралану (контузия, жарақат алу, мертігу), радиациялық, химиялық және бактериологиялық зақымдану; асқынған соматикалық және жұқпалы аурулар, созылмалы аурулардың асқынуы, психоэмоционалдық және психосоматикалық бұзылулар жатады. Төтенше жағдай кезінде денсаулыққа зиянды әсерлерден де маңыздысы – оның психикасы мен санасының жарақаты. Оның көлемі, әсері неғұрлым көріністі болса, ол көрініс адамның жанында ұзақ уақыт өмір сүреді. Бірақ, жаратылысына қарай төтенше жағдайға тап болған барлық адамдардың қабылдау психикасы бірдей болмайды. Біреулер тез өзінің ішкі өмірлік ресурстарын жинақтап, оған шешім қабылдауға дайын болса, басқаларының жұмыс қабілеті төмендеп немесе жойылып, денсаулығы нашарлап, физиологиялық және психологиялық жағынан төмендеу құбылысы пайда болады. Бұл көптеген факторларға: – адам ағзасының жеке ерекшелігі – тұқым қуалауға – тәрбиеге – тіршілік және еңбек жағдайына – темпераментке – эмоционалдық көңіл-күйге байланысты. Адам табиғаттағы, өндірістегі, көлік апаттарының төтенше жағдайының басы-қасында болғанда оқиғаны әртүрлі бағалайды, әрі ТЖ оған психологиялық кері әсер етуі мүмкін. Мұның өзі сол адамдардың апат зардабын бағалауды, қиын-қыстау жағдайда қалай қимылдауды білмегенінен болады. Асып-сасушылық басым болуы мүмкін. Бірер адамнан шыққан үрейлену көпшілікке берілсе, онда жаппай үрей (паника) туындауы мүмкін. Қорқыныш сезімін білмеген адамдар жағдайды шынайы бағалай алмайды. Немесе асыра сілтеуге жақын тұрады. Олар өз сезіміне бой беріп, жауапкершілікті жоғалтады.Бұндайда теріс түсінушілік, бұрмалаушылық әңгімелер көп болады. Жаппай үрейлену қайғылы жағдайларға соқтыруы ықтимал. Сондықтан адамдарды төтенше жағдайларға алдын ала дайындау маңызды жұмыс. Апат жағдайында қалай қимылдаудың, іс-әрекеттің кезегін үйрету керек, жаттығулар өткізу қажет. Азаматтық қорғаныстың қойған мақсаты осындай. Үрейленушіліктің алдын алу үшін төтенше жағдайда, дереу оның себептерін нақты түсіндірудің маңызы зор. Егер жаппай үрейленушілік туындаған жағдайларда адамдармен тез арада сұхбаттасып, қорқыныш сезімді жоюға тырысу керек. Басқаруды тез арада бір кісі өз қолына алғаны дұрыс. Содан кейін сол адамдардың өздерін құтқару, қалпына келтіру жұмыстарына кірістіріп ақыл ойларын соған бөлу керек. Тек сонда ғана қатты қорқынышқа ұрынған адамдарды тоқтатуға болады. Психикалық денсаулық негізінен, жұмыс орнында өзін сезінуге қажетті қабілетті тәжірибені ғана емес, сонымен қатар, оны сақтап қалу үшін қажет. Құтқарушылардың кәсіби қызметін бастапқы сатыда дайындау, сапалы іріктеуге де тәуелді. Психологиялық дайындық психологтар және (кезекші ауысымда) қатардағы құтқарушылар және басқару бөлімшелер (біліктілікті арттыру басқару қызметкерлері) арқылы жүзеге асырылады. Оқу кәсіби қызметінің ерекшеліктеріне, мазмұны мен түріне қарай өзгереді. Құтқарушылар үшін - бірінші орында маңызды өзін-өзі бақылау дағдылары, зардап шеккендермен байланысу қабілеті және оларды психологиялық оқытуға бағыттау; басшылық құрам үшін акцент негізінен басқару психологиясының элементтерінен тұрады. Психологиялық жұмыстың әдістері мен тәсілдеріне сенім тез арада келе қоймаған болатын, бұл құтқару операцияларының маңызын тану сияқты болып табылады. Бірде оның әрекетін, жәбірленуші немесе төтенше жағдайдың өз жағдайын оңтайландыру жолдарын психологиялық жұмыстың әдістерін тиімді-лігін (сезінемін) сезіндім, құтқару қызметкерлері өздерінің кәсіби қызметінің психологиялық компонентінің маңыздылығына сенімді. Құтқарушылар психологиялық тренингті тиімді орындауы тиіс: – психологиялық-профилактикалық жұмыс-тарды жүргізу, ТЖК құрылымдық бөлімшелері қызметкерлерінің психологиялық әл-ауқатын алдын алу және әлеуметтік-психологиялық жеке келмеуі және олардың денсаулығын қалпына келтіру және кәсіби психологиялық-эмоционалдық нығайтуға бағытталған; – Төтенше жағдайлар комитетінің жоғары оқу орындарына кәсіби және психологиялық қызмет бойынша іріктеу және оқыту, сонымен қатар, психологиялық сипаттамалары бар, білім мен дағдылар деңгейі, олардың қызметі үшін қажетті қажеттіліктер және мотивацияның негізінде кәсіби бағдар бойынша жақсартуға ықпал ету, оның ішінде, төтенше жағдайлар бойынша. – басшы лауазымдарға кандидаттарды психологиялық зерттеу арқылы, оның ішінде, кәсібилік, көшбасшылық, төзімділік, интеллект, өзін-өзі бақылау, нашақорлық сияқты мінез-құлық және моральдық және этикалық сипаттамаларымен, ал кадрлар резервін қалыптастыру бойынша әдістемелік психологиялық кеңес бөлу арқылы басқару, сапалық құрамын жақсартуға көмек және т.б. басшылықтың демократиялық стильде, сындарлы шиеленістерді шешетіні болу керек. – адамдар рұқсат ететін, қауіп және тәуекел элементтері бойынша іс-шаралар шиеленісін құтқарушылар және құрылымдардың жаттығулар мен сабақтарын өткізу кезінде енгізу қажет. Бұрғылау психологиялық моделі күрделі жауынгерлік жағдайда және кенеттен (күтпеген хабарландыру жасау арқылы физикалық және жүйке-психологиялық стресс арттыру арқылы, кіріс шарттарын тез өзгеруі, жеке құрам мен техниканың «істен шығуы» және т.б.) болуы қажет. Оқу процесіне енгізілген шиеленіс және қауіп элементтері, жоғары психологиялық жүктемені еңсеру үшін бірте-бірте игеріледі, адам белсенді, күрделі және шиеленісті жағдайда ғана өз міндетін жүзеге асырады. Туыстары, отбасы, достары мен адамдар апат пен қайғы-қасірет кезінде құтқарушылардың намыс-ты және селқостық ретінде «құрғақ» көзқарасын жиі көрген болатын, ал шын мәнінде ол өсіп келе жатқан кәсіби тәжірибесі үшін қорғаныс реакциясы болып табылады. Әдетте ұзақ уақыт бойы әрбір жағдайды басынан өткізген «өзі», бұндай қызметпен айналысуға мүмкіндігі болмайды, себебі барлығы ізсіз қалмайды, олар психологиялық және физиологиялық жылы із қалдырады. Бұл құбылыстың негізі психологиялық қорғаныс механизмі болып табылады - диссоциацияланудың жиі болуы олардың кәсіби қызметінің арқасында адам үнемі басқалардың қайғы-тап болған жағдайда көрінеді. Мұндай реакция нормалы болып саналады. Төтенше жағдайлар кезінде әрекет етуде құтқарушылар психологиялық тренингтер, арнайы-тактикалық, медициналық және дене шынықтырудың тығыз біліммен байланысты. Төтенше жағдайды әрекет етуде оларды дайындауда құтқарушылардың тәрбие жұмысының рөлі қандай? Құтқарушылардың оқу жұмысының мақсаты – қоғамда олардың азаматтық жауапкершілігін қалыптастыру және тәрбиелеу сезімін көтеру, тіпті өмір үшін қауіпті болатын қандай қиындықтар болса да, берілген тапсырманы орындауға дайын болу. Құтқарушыларды насихаттау мысалы ретінде, өз міндеттерін адал орындау, өзара пән қырағылық, өздеріне жүктелген жағдайда табысты іске асыруға сенім қалыптасуына ықпал етеді. Адамдар қауіпке әр-түрлі әрекет етеді, бірақ бір нәрсе белгілі болып табылады: жақсы үйретілген, білімді моральді-психологиялық адам төзімді және сенімді және батыл әрекет етеді.

Төтенше жағдайлардағы психологиялық аспектілер

Төтенше жағдайға тап болған адамның одан аман-есен шығуы сирек. Кейбіреулер өмірмен мәңгілікке қоштасады, кейбіреулер ауыр жарақат алады және мертігеді, ал кейбіреулері бірінші көргенде білінбейтін бірақ ауруы асқынып, тез жазыла қоймайтын дертке шалдығады. Ол адамзаттың психикасы мен санасының жарақаттануы. Бұл адам неғұлым қорқынышты жағдайды басынан өткізсе, солғұрлым күрделі бола түседі. Төтенше жағдайдың алғашқы минутінде адамды сан алуан түрлі үрей билейді.Үрей – бұл адамдардың биологиялық және әлеуметтік аман-саулығына қауіп төнгенде пайда болатын эмоция, уайым. Өміріне қауіп төнгенде тұлғаның психикасына әсер ететін ауыртпашылықтың әр адамда өз диапозоны және жұмыс істеуге қабілеттілік шегі бар. Қауіптің бірінші белгілері біліне бастағанда, алдымен адам абыржиды, не болып жатқанын түсінбейді. Осы қысқа мерзімде психикасы қалыпты адамда белсенділіктің жоғарылауын байқауға болады: қозғалысы ширақ, үнемді, бұлшық еттің күші артады, бұлар қауіпсіз жерге ауыстыруға мүмкіндік тудырады. Үрейдің күрделі түрде пайда болуында, мынандай психикалық жағдайлар орын алады: тағатсыздану, сіресіп қалу, сананың бұлыңғыр күйі, бұларда ең айқын көрінетіні адамның қозғалысының бұзылуы. Сасқалақтап, абыржушылық. Мұндай жағдайда адамның қашып кеткісі келіп тұрады. Мұндай кезде мақсатсыз, жөн-жосықсыз ары-бері жүру, көптеген орынсыз қозғалыстар байқалады, олар дұрыс шешім қабылдап және қауіпсіз орынға көшіруге кедергі жасайды. Кей кезде байбалам салып қашу көрініс береді. Айналадағылардың ұстамдылығы төмендеп, уақыт өтпей жатқан сияқты сезім пайда болады. Тағатсыздану, әбігерлену симптомы: бозарады, жүрек қағысы жиілейді, ентігіп дем алады, терлейді, қолы дірілдейді, сөйлеу қабілеті бұзылады, оның қарқыны жылдам болады және мүдіреді т.б. Сирек те болса, сіресіп қалу кездеседі. Оның болу себебі бұлшық етінің тырысып тартылуы, бірден қан айналымының нашарлауы және осыған байланысты қозғалыс үйлесімділігінің бұзылуы. Сіресіп қалу симптомы: сыртқы реакция-мелшиіп қалу, жалпы қимылсыздық, не болмаса есінен тану. Адам қоршаған ортаны сезбейді, «кішірейіп» кеткісі келіп, бір орында тұрып қалады, эмбриональды қалыпта тұрып, жүресінен отырады да, басын қолымен жауып алады. Үзік-үзік екпінсіз сөйлейді. Есте сақтау қабілетінің бұзылғаны байқалады. Сананың көмескіленуі (аффект): адамның миына қан келу бұзылады, қыртыстар клеткасына қажетті ауа жетпейді, есте сақтау қабілетін жоғалтады, оның іс-әрекеті қорқыныштың басталған кезіне қарағанда мақсатсыз, мағынасыз, санаға симайтындай болады. Мұндай жағдайдағы адамдарды ойлауға қабілетсіз және істеген ісіне жауап бермейді деп санайды. Осындай жағдайға тап болғанда тек қорқыныш, үрей ғана негізгі рөл атқармайды, сонымен қатар, адамның психологиялық жетілмегені, өзімшілігі, байбалам салғыштығы, ызақорлығы да рөл атқарады. Психология жағынан бұл есте сақтау қабілетінен айрылу, ойлану, қызбалықта көрініс табады. Көмескі жағдайдың симптомы: сырттан қарағанда ессіздік ұстама сияқты, жөнге келмейтін агрессия. Адамның бет әлпеті сұстанып, тұрпаты қорқыныш тудыратын кейіпте, аяғы ыңырсуға айналып кететін айқай. Мәнсіз, бей-берекет қозғалыс, ары-бері жүгіріс, кей кезде қауіпті жаққа қарай жүгіру. Әдетте, дүрбелеңнің индукаторы, айқын қозғалатын қабілеті бар, айқайлаудың гипноздық күші бар, өзінің іс-әрекетіне сенімсіздікпен қарайтын адамдар. Төтенше жағдайларда осындай адамдар өзінің соңынан топты ертіп кетіп, бассыздықтың себепшісі болып, адамдардың өзіне-өзі және өзгелерге көмектесу мүмкіншілігінен айырып, мінез-құлықтың қалыпты нормасын сақтауға кедергі жасайды. Иланғыштық қасиеті жоғары, долы, өзімшілдігімен, ызақорлығымен ерекшеленетін тұлғалар дүрбелең салғыш болып келеді. Дегенмен, ТЖ-ға тап болған адамдардың барлығының бірдей психикасы күшті соққыға ұшырамайды, оны әр түрлі адамдар әр қилы қабылдайды. Бұл көптеген факторларға байланысты, оған адам темпераментіде жатады. Темперамент (лат.temperamentum – бөліктердің қажетті арасалмағы) – адамның психикалық іс-әрекетінің динамикасын сипаттайтын тұрақты жеке ерекшеліктердің: психикалық процестер мен күйлер ағысы қарқындығының жылдамдығының ырғағының жиынтығы. Адам темпераментінің төрт түрі бар: сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик. Холерик – сөз жеткісіз жылдам. Өзінің белсенділігі мен күш-қуатының көптігінен ол айналасындағыларды өздерін-өздері құтқаруда ұйымдастырушы, басшы болуы мүмкін, сонымен қатар, өзін және оның артынан ергендерді өлімге бастайтын дүрбелең туғызуы да ықтимал. Меланхолик – ұялшақ, көңілшек, әсерленгіш адам. Қоздыру және тежеу барысы кезінде кез-келген адамның, тіпті онша ашуланбайтын адамның болса да жетегіне еретін адам. Меланхолик төтенше жағдайларда дүрбелеңді бастаушы болып табылады. Сангвиник қауіпті жағдайларда бірден жинақыланып, ширап кетеді, батыл әрекет жасайды, бірақ энергиясының көптігінен және шешімді жылдам қабылдау себебінен іс-әрекеттің қате әдіс-амалын таңдап алуы мүмкін. Флегматик те байсалды, жинақылыққа бейім, бірақ сангвиниктен өзгешелігі ойланып барып әрекет жасайды және бір шешімді қабылдау үшін оған белгілі бір уақыт керек. Төтенше жағдайда адамның мінез-құлқына оның жасының да үлкен әсері бар. Бақытқа қарай, балалар мұндай жағдайда әлдеқайда орнықты, себебі олардың мұндай ақпарат жөнінде хабары жоқ, өмірлік тәжірибесі аз және жағдайдың өршуін болжай алмайды. Ал үлкен адамдарды ереже бойынша, зілзаланың, бақытсыз жағдайдың алдында қорқыныш билейді, себебі ол тек болған жағдайды талдап қана қоймайды, оны есінде сақтап қалады, сонымен қатар оның қалай өрістейтінін болжайды. Оны өзінің психикасында «ширатады» деп аталады. Психогендік реакцияға адамның мамандығының да тигізер зор әсері бар. Адам күнде төтенше жағдайлармен кездесіп отыратын мамандықтар да бар (әскерлер, өрт сөндіргіштер, құтқарушылар, геологтар, полиция қызметкерлері, жедел жәрдем көрсету дәрігерлері, айрықша-спортсмендер және т.б.). Мұндай адамдардың психикасы күнде шынығады. Жұмысты тыныш, бірқалыпты жағдай шегінен шықпай істейтін мамандықтармен салыстырғанда (әкімдер, әртістер, сатушылар, суретшілер және т.б.) олар төтенше жағдайларға шыдамды. Төтенше жағдайға тап болған адам ол жерден жарақат алмай шығуы сирек. Біреулері ауыр жарақаттанып, денсаулығына нұсқан келтірсе, енді біреулері қаза табады. Бұл өмірде өмірі мен тәнін аман сақтап қалған бәрібір алғашқыда білінбейтін жарақат алады, бірақ ауыр және қиындықпен сауығады. Бұл – адамның жанының психикасы мен санасының жарақаттануы. Олар бастан кешкеннен де айқын және өте қорқынышты. Кенеттен ТЖ-ға тап болған адам ағзасына күйзеліс реакциясы әрекет етеді. ТЖ-да кейбір адамдарда (15-20 пайыз) ауыр психологиялық реакция дамиды. ТЖ-ға дайындалмаған адамдар жиі есінен тану жағдайына тап болады. Кейбір адамдар әртүрлі қысылтаяң жағдайда болатын болса, екіншілер ешбір қиындықсыз бір қалыпты өмір сүреді. Біріншілердің шартсыз рефлекстері оянған және қызмет атқарады, ал екіншілері анықталу мүмкіндігі жоқ ұйқылы жағдайда қалыптасады. Бейімделудің психологиялық кедергісі – бұл адамның өміріне қауіп төндіретін және психозақымдаушы факторларға қарсы тұру мүмкіндігі. Қауіп сезгіштігінің әртүрлі болуы, әрбір нақты адамның эмоционалды жағдайына байланысты. Адамның эмоционалды күйзелуінің шегі қозу (аффект) болып табылады. Бұл бақылаудан шыққан сананың қозуы және сіресіп қалуы (ступор) сана бақылай алмайтын бір орында қатып қалу, толық қимылсыз қалу жағдайы. Қозу немесе сіресіп қалу жағдайы, жиі оқиға күтпеген жерде, кенеттен басталғанда, сондай ақ олармен кездесуге дайын болмағандықтан болады. Мұндай себептерді жою үшін тиісті білім мен тәжірибе қажет. Кез келген жағдайларда адамдардың 12-15 пайызы өзгеріссіз өз қалпында қалатынын айтып өткен жөн, олар жағдайды дұрыс бағалап, сол жағдайда батыл, нақты қимылдар жасайды. Мұндай типтегі адамдар бірінші өз басын ойламай қоршағандарға көмек беріп, болған оқиғаны түзетуге тырысады. Қорқыныш сезімін бақыланатын және бақылаусыз деп екіге бөлуге болады. Егер сен өз қорқынышынды бақылайтын болсаң, сен болуы мүмкін қауіпті сезініп, бұл жағдайдан шығуға тырысасың. Бақылаусыз қорқыныш – мамандар оны үрейдейді. Әдетте үрейдің пайда болуына дер кезінде және сенімді ақпараттың болмауы әсер етеді. Егер үрейленген адам көпшіліктің басшысы болса, ол ұжым жұмысын тоқтататын жалпы тәртіпсіздікке ұшыратып, олардың өзіне өзі және өзара көмек көрсетуінен айырады. Мұндай «теріс басшылар» әдетте, есірген өз өздерін жақсы көрумен ерекшеленетін адамдар. Мұндай адамдар аздаған қауіп үлкен болып көрінеді. ТЖ психологиялық қауіпсіздік мәселесін зерттеушілер адамның психикасы жарақаттанатын 3 кезеңді бөліп қарайды: Бірінші – нақты апат кезінде. Адамның барлық сезімдері, кейде хайуандық сезімдері оянады, көбінесе өзін-өзі сақтау сезімі жоғары болады. Адамның күнделіктегі өмірдегі сезімінен басқа сезімдер пайда болады. Бұл сезімдердің негізінде «хайуандық» қорқыныш жатады. Екінші – құтқару жұмыстарын жүргізген кезде. Адам жан-жағында болып жатқан жағдайды (бас-панадан, мүліктен, жақын адамдардан айрылғанын) түсіне бастайды. Түсініп тұрса да күйзелісте болады, оқиғаның қайталануынан қорқып, көмектен үміт үзеді. Үшінші – өмірге қауіпті жағдай тоқталғаннан кейін, бағалы заттарды қайтадан бағалауды жүргізу, өмірдің жаңа жағдайына қайта бейімделу қажетілігі. Дүлей зілзала болған кезде болымсыз абыржу мен қорқынышты көрсету ауыр, тіпті қалпына келтірілмейтін зақымдануға ұшыратады. Бірінші кезекте бірден шаралар қабылдап, жеке тәртібі мен төзімділігін көрсете алатын лауазымды адамдарға арналады. Өз күшіне, халықтың күші мен қолынан келетін ісіне сенбеу, еркіндікті жоғалтады. Мұндай жағдайда құтқару жұмыстарының өтуі мен орындалуы басшының моральдік-психикалық тұрақтылығы, төзімділігі мен батылдығына байланысты. Қорқынышты жеңудің ең бастысы, жеке жауапкершілікті сезіну, міндетті түрде жасалатын жұмыстың мағынасын түсіну мүмкіндік туғызады.

Гүлбану Аширбекова, Түркістан облысы, Жетісай ауданы